به گزارش خبرگزاری حوزه  موسسه کتابشناسی شیعه از حدود ده سال قبل فعالیت خود را آغاز کرده و تاکنون آثار ارزشمندی در اختیار محققان علوم اسلامی نهاده است. چنان که حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری مدیر این موسسه می‌گوید کار موسسه کتابشناسی شیعه ادامه کار اعیان الشیعه و الذریعه در احیا و بازشناسی شخصیت‌ها و آثار شیعه است. بدین منظور طرح گسترده شخصیت شناسی (تراجم) و کتابشناسی شیعه محور قرار گرفته و حول آن فعالیت‌های زیادی انجام شده است. برخی از آثار این موسسه نیز جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را کسب کرده‌اند.

‌

بخش اول و دوم گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین مختاری به درس‌های او از اُنس با علما، تجربه‌های او در راه تحقیق و تالیف و فعالیت‌های مرکز تدوین متون حوزه گذشت. در بخش سوم و پایانی گفتگو با این محقق حوزوی، فعالیت‌های موسسه کتابشناسی شیعه تبیین شده است.

بخش اول گفت وگو

بخش دوم گفت وگو

زمینه‌ها و انگیزه‌های راه‌اندازی موسسه کتابشناسی شیعه چه بود؟

حدود سی سال قبل مقاله‌ای در مجله آینه پژوهش (شماره 3، حدودا سال 69) با عنوان «ضرورت احیای میراث فقهی» نوشتم و مطرح کردم در باب بسیاری از موضوعات فقهی رساله‌های متعددی نوشته شده است اما در دسترس علما و شناخته‌شده نیست، مثل غنا و موسیقی که علمای بسیاری در مورد آن رساله دارند و دسترسی به آنها دشوار است. در آن مقاله پیشنهاد کردم حوزه آثار مرتبط با موضوعات فقهی این چنینی را که کثیرالابتلا هستند تصحیح و تدوین کند.

بعد از مدتی با همکاری دوست فاضل جناب آقای محسن صادقی این کار را متکفل شدیم و غنا و موسیقی را شروع کردیم. در آن زمان به "الذریعه الی تصانیف الشیعه "تالیف مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی اعلی الله مقامه مراجعه کردیم. در الذریعه حدود 15 رساله غنا معرفی شده بود که از طریق آن، رساله‌های موجود را پیدا کردیم. تصور می‌کردیم این موضوع به 500 صفحه می‌رسد اما با افزایش تحقیق و مراجعه به شخصیت‌های صاحب‌نظر و تسلطشان بر نسخه‌های خطی دیدم 2-3 برابر آنچه در الذریعه معرفی شده است، رساله و کتاب مستقل راجع به غنا داریم. تهیه و تصحیح این کتاب‌ها سال‌ها به طول انجامید و نهایتا در 4 جلد با حدود 4000 صفحه چاپ شد.

آنچه در مورد غنا و موسیقی انجام شد نشانگر آن بود که بسیاری از تراث شیعه معرفی نشده است چنان که الذریعه به عنوان مهم‌ترین منبع کتابشناسی شیعه حدود یک سوم این رساله‌ها را معرفی کرده بود. البته این تنقیص کار مرحوم شیخ آقابزرگ نیست چرا که ایشان حدود 60 سال برای تالیف اثر زمان صرف کرد و اثر بسیار ارزشمندی در اختیارمان گذاشت که کاری عادی نیست و اعجاب‌آور است؛ این کار با جنگ جهانی اول و دوم مصادف بوده است، از چاپ کتاب ممانعت شده است، ایشان برای چاپ آن، خانه‌شان را در نجف می‌فروشند .

الان هم کار موسسه کتابشناسی را استمرار کار آقابزرگ تهرانی در الذریعه و آقاسیدمحسن امین عاملی در اعیان الشیعه و ادامه حیات ذریعه و اعیان معرفی می‌کنیم، یعنی معرفی تراث شیعه و شخصیت‌های شیعه.

وقتی دیدیم الذریعه یک سوم کتاب‌های این موضوع را معرفی کرده است، ضروری دیدیم که کاری مانند الذریعه در زمان ما تهیه شود، بر این اساس مقاله «طرحی در باب تدوین کتابشناسی کتب شیعه» را در 25 سال قبل در مجله آینه پژوهش (ش 29-30، بهمن و اسفند 73) چاپ کردم و به چند مرکز انجام آن را پیشنهاد دادم، از جمله پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی که نام آن مرکز تحقیقات بود، اما گفتند که امکانات انجام آن را ندارند. این پیشنهاد را به مرحوم آیت الله هاشمی شاهرودی که در آن زمان به تازگی مرکز دایره المعارف فقه را تاسیس کرده بودند هم ارائه کردم. ایشان خواستند که ابتدا طرح مفصل‌تر آن چاپ شود، بر همین اساس مقاله اولیه را مفصل‌تر نوشتم و در قالب یک کتاب در اختیارشان گذاشتم که در سال 76 با عنوان «طرح تدوین کتابشناسی بزرگ شیعه» چاپ شد. بعد از چاپ آن کتاب به سراغ مراکز دیگری هم رفتم اما به دلیل سنگین بودن کار آن را قبول نکردند. نهایتا با پیشنهاد آیت‌الله استادی خلاصه دوصفحه‌ای آن کتاب را خدمت مقام معظم رهبری ارائه کردم که با موافقت و استقبال ایشان مواجه شد. البته پیشنهاد این طرح را قبلا خدمت بزرگان دیگر هم ارائه کرده بودم و همه آن را تایید کرده بودند.

در نهایت در مسجد النبی(ص) برای شروع کار استخاره کردم و این آیه شریفه آمد: «و هدوا الی الطیب من القول و هدوا الی صراط الحمید»  (حج، آیه 24) و کار را شروع کردیم. فعالیت جدی اهل سنت در این زمینه هم موکد این شد که کار را با جدیت آغاز کنم، مثلا در بین اهل سنت اعلام زرکلی چاپ شده است و تاکنون 5-6 مکمل و مستدرک برای زرکلی با کیفیت خوبی چاپ شده است اما متاسفانه در شیعه الذریعه با حروف‌چینی قدیمی و جابجایی صفحات و... چاپ شده است. یک مقاله هم در مجله کتاب شیعه چاپ کردیم و در آن اشاره شده بود که حدود 10هزار غلط تایپی و مولفی در اعیان الشیعه وجود دارد. این کتاب که در زمان مولف در بیش از 50 جلد کوچک و پس از او در 10 جلد رحلی بزرگ چاپ شده است، یک یک جا تخریج و ذکر منبع ندارد. حدود 200هزار بیت عربی در آن هم هیچ اعرابی ندارد.

زمانی که مشغول تدوین کتابشناسی شیعه شدیم متوجه شدیم منابع اصلی یعنی اعیان الشیعه و الذریعه و مانند آنها تصحیح‌شده نیست و بسیاری از منابع اولیه این کار چاپ شده نیست و خطی و مغلوط است. با مشورت با بسیاری از شخصیت‌ها یکی از کارهای مقدماتی ما تصحیح و چاپ منابع این طرح قرار گرفت. بر این اساس خیلی از آثار تصحیح و چاپ شد مثل تاسیس الشیعه از علامه سیدحسن صدر که تصحیح آن حدود 7 سال به طول انجامید و در دو جلد قطور چاپ شد و کتاب سال جمهوری اسلامی شد، یا الدرجات الرفیعه از سیدعلی خان مدنی که با جمع‌آوری تمام نسخه‌ها از کشورهای مختلفی تصحیح و تحقیق شد و در کتاب سال حوزه هم جایزه گرفت. احیای این آثار هم مستقلا ارزشمند است و هم برای کار اصلی یعنی کتابشناسی شیعه مقدمه‌ است.

به هر حال، یک محور تصحیح متون بود که نمونه‌های آن به جز موارد ذکرشده، لباب الالقاب، احسن الودیعه، اوراق الذهب، آینه حق نما و ورثه الانبیا است که منتشر شده است است. از جمله کارهای چاپ‌نشده هم تصحیح خود اعیان الشیعه و الذریعه.

آیا تراث شیعه که تحقیقات موسسه کتابشناسی شیعه بر آنها متمرکز شده است صرفا در ایران و برخی کشورهای عربی است یا در کشورهای دیگر هم چنین آثاری هست؟

علمای شیعه هند تراثشان شناخته شده نیست. بنابراین ما شروع به تصحیح آثاری کردیم که علمای شیعه هند و آثارشان را معرفی می‌کند. از جمله کارهای انجام‌شده اوراق الذهب در 3 جلد است که کتاب تقدیری کتاب سال جمهوری اسلامی و برنده کتاب سال حوزه شد و نیز آینه حق نما در 2 جلد در معرفی خاندان اجتهاد در هند. خاندان اجتهاد معروف‌ترین و خدوم‌ترین خاندان علمی شیعه در هند، معروف‌ند به خاندان اجتهاد. این آثار با وجود آن که اطلاعات نابی در مورد علمای هند و علمای نجف ارائه می‌کند برای فضلا ناشناخته است. کتاب دیگر در مورد هند ورثه الانبیا است. کتاب دیگر که در دست تصحیح و احیا است، تجلیات است و نیز اجازات علمای هند. این علاوه بر منابعی است که در مجله کتاب شیعه منتشر کرده‌ایم،‌ مثلا در این مجله حدود 20 نامه از نامه‌های صاحب جواهر به علمای هند و بزرگان خاندان اجتهاد در هند نوشته است و نیز نامه‌های علمای دیگر. از آثار علمای هند شذور العقیان فی تراجم الاعیان را هم در مورد شخصیت های شیعه هند هم که تالیف برادر میرحامدحسین هندی است در دست تصحیح داریم و نیز کشف الحجب و الاستار. اینها جزو منابع اولیه شناسایی آثار و شخصیت‌های شیعه در هند است.

 آیا در مورد آثار علمای معاصر هم اقدامی انجام داده‌اید؟

بسیاری از شخصیت‌های معاصر شیعه تحقیقات شخصیت‌شناسی، رجالی و تراجمی دارند که متفرق است و حتی بعضا چاپ نشده است. ما جمع‌آوری و انتشار این آثار را نیز با هدف دردسترس قرار دادن آنها آغاز کردیم و کتاب جرعه‌ای از دریا از حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی دامت برکاته که تحقیقات رجالی و تراجمی و کتابشناسی ایشان است از همین مقوله است که نوشته‌اند یا بیان کرده‌اند. به جز ایشان علامه سیدمحمدعلی روضاتی در اصفهان مجموعه مقالاتشان را چاپ کردیم با عنوان در پرتو روضات و کتاب دیگری از ایشان با عنوان زندگانی آیت الله چارسوقی. مجموعه مقالات مرحوم استاد عبدالحسین حائری که سال‌ها رئیس و فهرست‌نگار کتابخانه مجلس بوده‌ را تحت عنوان حائری‌نامه چاپ کرده‌ایم. از آیت‌الله سیداحمد مددی نیز نگاهی به دریا را منتشر کردیم.

از سوی دیگر شخصیت‌هایی در این زمینه کار کرده‌اند که باید ذکرشان و نامشان احیا شود که کتاب شیخ‌آقابزرگ تهرانی در 880 صفحه چاپ سال 90 از این دست است و کتاب صفایی‌نامه سرگذشت مرحوم آیت الله سیداحمد صفایی خوانساری و آیت الله سیدمصطفی صفایی خوانساری، چرا که مرحوم سیداحمد صفایی خوانساری مثل شیخ آقابزرگ یک کتابشناسی به نام کشف الاستار نوشته است که در زمان آغاز کار موسسه کتابشناسی شیعه 6 جلد آن چاپ شده بود و بعد از چاپ صفایی‌نامه سه جلد دیگر آن با همت موسسه آل البیت چاپ شد و جلد دهم هم در دست چاپ است.

یکی از طرح‌های ما تدوین و شناسایی و جمع‌آوری مطالبی است که در کتاب‌های اهل سنت در مورد علمای شیعه وجود دارد. یک جلد از این مجموعه با عنوان «علماء الشیعه فی مصادر اهل السنه» در حال آماده شدن است.

و نیز به مناسبت هزارمین سالگرد ارتحال سیدمرتضی موسوعه سیدمرتضی از سوی دارالحدیت آماده شده است که جلد اول آن شامل شرح سید از سوی موسسه کتابشناسی آماده شده است. دو شماره از مجله کتاب شیعه (شماره 9 و 10) هم به سیدمرتضی اختصاص دارد. در این ویژه‌نامه علماء الشیعه فی مصادر اهل السنه هم آمده است.

علاوه بر این، با توجه به اینکه بسیاری از نسخه‌های خطی کتابخانه‌های خصوصی شیعه فهرست نشده‌اند. یکی از کارهای موسسه معرفی نسخه‌های خطی کتابخانه‌های شیعی است. در این طرح تابه حال نسخه‌های سه کتابخانه شامل کتابخانه آقاسیدمحمدصادق بحرالعلوم، نسخه‌های خطی آیت الله خادمی اصفهانی و کتابخانه علامه رفیعی قزوینی فهرست و منتشر شده است. کتابخانه‌های شخصی دیگری هم هستند که برای تهیه فهرست نسخه خطی آن اعلام آمادگی کرده‌ایم مثل کتابخانه آیت‌الله قاضی طباطبایی در تبریز.

موسسه کتابشناسی شیعه به جز کتاب، مجله کتاب شیعه هم دارد که مجموعه‌ای از آثار را در آن منتشر می‌کند. در مورد این مجله هم توضیح بفرمایید.

در شناسایی آثار، برخی از اسناد و مطالب قابل چاپ در قالب کتاب نبود، مانند سند، نامه، اجازه، وصیت‌نامه که باید در مجله چاپ می‌شد. بنابراین مجله کتاب شیعه راه‌اندازی شد که هر شش ماه یک بار منتشر می‌شود. شماره اول آن بهار و تابستان 89 و فعلا تا شماره 14 منتشر شده است. این مجله مقاله‌های کتابشناسی و شخصیت‌شناسی را نیز که مکمل کار اصلی است منتشر می‌کند، به ویژه اجازات که منبع بسیار مهمی برای کار ما است و حتی مقام معظم رهبری هم بر توجه به آن تاکید کردند.

علاوه بر این یکی از طرح‌های موسسه کتابشناسی شیعه موسوعه اجازات الشیعه است که از مدت‌ها قبل مشغول تدوین آن هستیم و احتمالا به حدود 20 جلد رحلی می‌رسد و بسیاری از ریزه‌کاری‌های مربوط به تراث شیعه در آن آمده است از جمله اجازات علامه حلی و قبل از آن. در ضمن این اجازات بسیاری از نکات تاریخی هم وجود دارد، مانند اجازه آقاسیدحسن صدر به شیخ آقابزرگ تهرانی که در شماره اول مجله کتاب شیعه منتشر کرده‌ایم و اجازه علامه حلی به بنی زهره.

این مجله در پایگاه مجلات نور (نورمگز) در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد.

علاوه بر این بسیاری از شخصیت‌های شیعه به قدری آثار علمی از خود به جای گذاشته‌اند که حقشان در دایره المعارف کتابشناسی شیعه ادا نمی‌شود، مثل علامه حلی یا شهید اول. به همین دلیل در طرح دیگری به نام «بزرگان شیعه» تدوین کردیم تا برای هرکدام از این شخصیت‌ها یک جلد مستقل نوشته و منتشر می شود و چکیده آن در دایره المعارف ذکر می شود. طرح بزرگان شیعه به حدود 114 نفر از شخصیت‌های تراز اول شیعه می‌پردازد. این اثر به زبان فارسی به نام بزرگان شیعه و به عربی به نام اعلام الشیعه منتشر می‌شود. تاکنون از مجموعه فارسی 6 جلد و از مجموعه عربی 2 جلد منتشر شده است.

به جز شخصیت‌های تراز اول، دسته‌ای دیگر از علما در مجموعه مشاهیر شیعه معرفی می شوند که تاکنون چند جلد از آن منتشر شده است مانند تبیان صادق شرح حال میرزا صادق تبریزی، مجتهد تبریزی، مرحوم علامه محمدباقر محمودی، شرح حال میرزا ابوالحسن انگجی و... . فعالیت های موسسه مورد تشویق بزرگان قرار گرفت به ویژه حضرت آیت الله صافی دامت برکاته حمایت کردند و با حمایت ایشان موفق شدیم تصویر نسخ خطی کتابخانه ممتاز العلمای هند شامل حدود 1300 نسخه را تهیه کنیم. ایشان به شکل‌های دیگری هم حمایت کردند، مثلا جلسه رونمایی از آثار شیخ آقابزرگ در بیت آیت الله گلپایگانی قدس سره با سخنرانی ایشان برگزار شد.

 چه مشکلاتی در این راه دارید و تا چه اندازه سرعت کار رضایت‌بخش است؟

بحمدالله انتاجات و خروجی های موسسه کتابشناسی زیاد بوده است. این کار با وجود آن که دامنه‌دار است، خروجی‌های مقطعی فراوانی به دست می‌دهد و مفید است. البته کار اصلی که موسوعه است، فعلا در مرحله مدخل‌نگاری و تشکیل پرونده علمی است. مدخل‌ها تا قرن 10 تقریبا آماده شده است. بنا داریم ابتدا مدخل‌ها را منتشر کنیم تا اشخاص نظر بدهند و بعد کار را شروع کنیم. البته پرونده علمی برای بسیاری از شخصیت‌ها تشکیل شده است.

البته کمبودهای مختلفی وجود دارد مثلا از ابتدای کار موسسه تا پارسال حدود 10 سال مستاجر بودیم، اما مشکل اصلی کار نبود افراد خبره و توانا است. این افراد خیلی کم هستند. به همین دلیل به مدیر محترم حوزه آیت الله اعرافی پیشنهاد کردم کسانی که قصد تدوین پایان‌نامه سطح چهار دارند و علاقه به این قبیل کارها دارند به موسسه معرفی شوند و ما کمک و راهنمایی کنیم تا پایان نامه خود را در این زمینه تدوین کنند.

اگر بخواهیم نسبتی میان راه رفته و راه نرفته در این کار ایجاد کنیم، این نسبت چگونه است و چه اندازه کار نکرده باقی مانده است؟

کارهای انجام‌شده ما و دیگران نسبت به کل کار کمتر از نصف راه است. به عنوان مثال در مقوله اجازات، اجازات آیت الله آقاسیدابوالحسن اصفهانی که نشان می‌دهد چه عالمی، چه اجازه‌ای داشته است و ... که قسمت مهمی از تاریخ ما را شکل می‌دهد. یکی از محققان در این موضوع تحقیق می‌کند و هر روز با یک اجازه جدید مواجه می‌شود که نیازمند بررسی و تتبع است و باید در خانواده‌های مختلف علمی بررسی شود. با توجه به اینکه وصیت‌نامه‌ها، اجازه‌نامه‌ها، وثایق، اسناد و ... در کتابخانه‌ها و منابع مختلف متفرق است و بسیاری از آنها فهرست نشده‌اند، کار شناسایی آنها دشوار و زمان‌بر است. خیلی از چاپ‌های سنگی هند در حکم نسخه خطی است. بعضی از کتاب‌هایی که در هند چاپ شده است، تنها 100 یا 200 نسخه از آن چاپ شده است و بسیاری از آنها نابود شده است. امام راحل هم در کشف الاسرار از علما خواسته است که عبقات الانوار را منتشر کنند چه بسا عده‌ای نسخه‌های موجود  عبقات الانوار را جمع‌آوری و آن را نابود کنند. به همین دلیل خود امام راحل در دهه بیست شمسی یک جلد از عبقات را در قم تصحیح و چاپ کردند. امام یک نسخه از این جلد منتشرشده را با یادداشتی برای کتابخانه صاحب عبقات در هند ارسال  و به این کتابخانه هدیه می‌کند.

الحمدلله بعد از انقلاب، شناسایی و چاپ نسخه‌های خطی رشد چندبرابری پیدا کرده است و باید از این قدردانی کرد. احیا و تصحیح متون علمی هم چندبرابر شده است. البته ممکن است در برخی موارد از دقت و کیفیت کاسته شده باشد اما حجم فراوانی کار انجام شده است.

 ارتباط شما با مراکز دیگری که چنین کاری را انجام می‌دهند چگونه است تا موازی‌کاری نشود و از زمان و منابع استفاده بهینه صورت گیرد؟

ما با همه مراکزی که این قبیل کارها را انجام می‌دهند جلساتی برگزار کردیم، از جمله با موسسه شیعه‌شناسی و مجمع شیعه‌شناسی. با پژوهشکده‌ها و موسسات شیعه‌شناسی در ارتباط هستیم تا موازی‌کاری نشود. در فهرست هم اگر کتابخانه‌ای را فهرست‌نگاری کنیم به سایرین اطلاع می‌دهیم تا کار تکراری انجام نشود و در این راه با مراکز و شخصیت‌های دیگر در ایران و غیرایران در ارتباط هستیم.

 میزان و وضعیت استفاده از خروجی‌های موسسه کتابشناسی شیعه چگونه بوده است و چه بازخوردی از انتشار آنها گرفته‌اید؟

بعد از آنکه ما آثار تعدادی از علما شیعه هند را شناسایی و منتشر کردیم، این آثار به هند رفت و با استقبال علمای هند مواجه شد، خود علمای شیعه هند درخواست کردند همایشی در هند برگزار و این آثار معرفی شود و اسفندماه گذشته همایشی در لکهنو برگزار شد که علمای شیعه هند با هماهنگی نماینده رهبر معظم انقلاب آن را برگزار کردند. علمای هند می‌گفتند ما خودمان نمی‌دانستیم چه گنجینه‌های عظیمی داشته‌ایم و برای ادامه کار ما را تشویق کردند.

این آثار به زبان فارسی منتشر شد؟

این آثار به زبان فارسی و عربی است. زیرا علمای هند به زبان فارسی یا عربی می‌نوشته‌اند، حتی دین مقدس اسلام بر مرکب زبان فارسی وارد شبه قاره هند شده است و بعد از سلطه انگلستان، زبان فارسی از هند رخت بربسته است. عبقات الانوار و بسیاری از آثار دیگر هم فارسی‌اند، با نثری روان و معیار.

اگر نکته‌ای باقی مانده است که مایل اشاره کنید بفرمایید.

تاکید می‌کنم بر اینکه اگر فضلایی آمادگی دارند که در این راه کار کنند و پایان‌نامه سطح 4 را در این موضوعات سامان دهند، آمادگی داریم راهنمایی کنیم و منبع در اختیار قرار دهیم و حمایت کنیم تا کار آنها به سامان شود و کار قابل عرضه‌ای در اختیار مجامع علمی قرار دهند.

گفت و گو: هادی ذاکری